Shkruan: Jeta Berisha

Në zemër të Ballkanit, Kosova vazhdon të mbështetet pothuajse tërësisht në një burim energjie që i përket së kaluarës: linjitit. Çdo ditë, 50.1 milionë litra ujë konsumohen për të prodhuar energji elektrike nga termocentralet Kosova A dhe Kosova B sipas një hulumtimi nga European External Action Service, 2022.

Në një vend që përballet me periudha të zgjatura të thatësirës dhe mungesë të burimeve hidrike, ky nivel i konsumit përbën një kërcënim serioz për të ardhmen e Kosovës. Pavarësisht thirrjeve ndërkombëtare për tranzicion energjetik, 97% e energjisë elektrike e konsumuar në Kosovë ende vjen nga djegia e linjitit duke u bazuar në raportin e vitit 2023 të nxjerr nga Energy Community Secretariat.

Kosova renditet si vendi i 5-të (pestë) në botë për nga rezervat e linjitit, me një stok që vlerësohet ndërmjet 12 -14 miliardë tonësh (Global Energy Monitor, 2022; World Energy Council, 2022).
Minierat e Hades, Dardhishtës, Sibovcit, Mirashit dhe Lipjanit dëshmojnë për këto pasuri natyrore, të cilat e kanë mbështetur ekonominë e vendit për dekada.

Por, linjiti është një qymyr i butë dhe me vlerë të ulët kalorifike (7–8 MJ/kg), si dhe me përmbajtje të lartë të lagështisë (40–60%), çka e bën atë një nga lëndët djegëse më pak efikase në botë sipas International Energy Agency, 2023 dhe National Energy Technology Laboratory, 2022. Për të mbuluar kërkesën energjetike, Kosova djeg çdo vit rreth 8 milionë ton qymyr, duke u renditur ndër vendet me intensitetin më të lartë të konsumit të linjitit për frymë në Evropë, ka theksuar KEK, në raportin e vitit 2023.

Ndikimi i madh në shëndetin publik

Nëse shifrat e konsumit të ujit janë alarmante, ndikimi në ajër dhe shëndet publik janë edhe më shqetësues.

Djegia e linjitit është burimi kryesor:

• Dioksidit të karbonit (CO₂) – gaz kryesor i efektit serë,
• Diooksidit të squfurit (SO₂) dhe oksideve të azotit (NOₓ) – shkaktarë të reshjeve acidike dhe ndotjes së ajrit,
• PM2.5 – grimca të imëta që lidhen me sëmundjet kronike të frymëmarrjes dhe zemrës (ScienceDirect, 2021).

Sipas European Environment Agency (2023), ndotja e ajrit e lidhur me qymyrin në Kosovë dhe në rajon përbën një kosto shëndetësore që arrin nga 70-169 milionë euro në vit. Këto humbje përfshijnë shpenzime shëndetësore direkte, humbje produktiviteti dhe ulje të jetëgjatësisë.

Një kosto e papërballueshme për qytetarët e Republikës së Kosovës, e padukshme, por që lidhet direkt me 700 vdekje të parakohshme në vit, sipas të dhënave të BQK-së.

Sistemi Ibër-Lepenc nën presion?!

​Sistemi Ibër-Lepenc është një infrastrukturë ujore kyçe për Kosovën, duke furnizuar me ujë të pijshëm dhe për qëllime industriale një pjesë të madhe të vendit. Ky sistem përbëhet nga kanali Ibër-Lepenc, i cili merr ujë nga liqeni i Ujmanit, rezervuari më i madh në Kosovë me një kapacitet prej 370 milionë m³ . Kanali ka një gjatësi prej rreth 49 km dhe është projektuar për të transportuar ujë me një kapacitet që fillon nga 22 m³/s në fillim dhe zvogëlohet në 6.45 m³/s në fund. 

Ky sistem është jetik për funksionimin e termocentraleve Kosova A dhe Kosova B, të cilat përdorin ujin për ftohje, si dhe për furnizimin me ujë të pijshëm të qyteteve si Prishtina dhe Mitrovica. Gjithashtu, ai mbështet bujqësinë në rajon, megjithëse aktualisht vetëm rreth 2,000 hektarë tokë janë të ujitura nga ky sistem, shumë më pak se kapaciteti i planifikuar prej 20,000 hektarësh .​Iber Lepenc

Megjithatë, sistemi përballet me sfida të mëdha. Ndërtuar në vitet 1970, infrastruktura e kanalit ka degraduar ndjeshëm, me humbje të ujit që arrijnë deri në 50% për shkak të rrjedhjeve dhe dëmtimeve strukturore . Për të adresuar këto probleme, është iniciuar Projekti për Sigurinë e Ujit dhe Mbrojtjen e Kanalit, i cili synon rehabilitimin e kanalit dhe përmirësimin e menaxhimit të burimeve ujore .​World Bank

Rreziku për shtjerrjen e burimeve ujore është i pranishëm, veçanërisht për shkak të ndryshimeve klimatike dhe rritjes së kërkesës për ujë. Nëse nuk merren masa të menjëhershme për përmirësimin e infrastrukturës dhe menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve ujore, Kosova mund të përballet me mungesa serioze të ujit në të ardhmen.​

Për të siguruar një furnizim të qëndrueshëm me ujë, është thelbësore që autoritetet të përshpejtojnë përpjekjet për rehabilitimin e sistemit Ibër-Lepenc dhe të investojnë në teknologji moderne për menaxhimin efikas të burimeve ujore.​

Një alternativë reale – Tharja e linjitit

• Kursim prej 15% të konsumit të ujit;
• Ulja e konsumit të qymyrit për MWh të prodhuar;
• Reduktimi i emetimeve të CO₂ deri në 12-14%;
• Kursim potencial deri në 7.5 milionë litra ujë në ditë në Kosovë.

Një alternativë serioze për përmirësimin e efikasitetit energjetik dhe reduktimin e ndikimeve mjedisore në Kosovë është tharja industriale e linjitit para djegies. Kjo teknologji, e studiuar gjerësisht nga Global Energy Monitor (2022) dhe National Energy Technology Laboratory (NETL, 2022), është vërtetuar se mund të reduktojë konsumin e ujit në termocentrale deri në 15%, një masë e rëndësishme për vendin që vuan nga presioni mbi burimet hidrike. Tharja e linjitit përpara djegies ul përmbajtjen e lagështisë nga 40–60% në nivele rreth 12–14%, çka rrit ndjeshëm vlerën kalorifike të qymyrit dhe e bën procesin e djegies më efikas (Great River Energy, 2020). Teknologjia DryFining™, e implementuar në termocentralin Coal Creek në Dakota e Veriut, ka arritur të reduktojë emetimet e dioksidit të squfurit (SO₂) me 54% dhe të oksideve të azotit (NOₓ) me 32%, duke përmirësuar ndjeshëm cilësinë e ajrit lokal (Great River Energy, 2020). Përveç reduktimit të ndotjes së ajrit, procesi i tharjes gjithashtu ul sasinë e qymyrit të nevojshëm për të prodhuar një njësi energjie, çka përkthehet në ulje të konsumit të përgjithshëm të karburantit dhe kostove operative (NETL, 2022). Në rastin e Kosovës, aplikimi i kësaj teknologjie do të mundësonte një kursim potencial prej rreth 7.5 milionë litrash ujë në ditë, një vlerë që ka rëndësi kritike për një vend që përballet me sfida të mëdha në menaxhimin e ujit (Global Energy Monitor, 2022). Sipas një studimi të ScienceDirect (2024), tharja e linjitit mund të çojë në një ulje të konsumit të qymyrit me 6.86% dhe një reduktim të emetimeve të CO₂ me 27.78 ton në orë, duke e bërë prodhimin e energjisë jo vetëm më të pastër, por edhe më ekonomik. Kostot fillestare për implementimin e teknologjisë së tharjes mund të jenë të konsiderueshme, por përfitimet afatgjata janë të dukshme: një termocentral i madh mund të kursejë nga 4.4 deri në 6.7 milionë dollarë në vit përmes uljes së konsumit të karburantit, mirëmbajtjes dhe kostove të trajtimit të emetimeve (NETL, 2022). Duke marrë parasysh këto të dhëna, tharja e linjitit përfaqëson një strategji të arsyeshme për Kosovën, duke ndihmuar në uljen e konsumit të ujit, përmirësimin e efikasitetit energjetik dhe reduktimin e ndotjes, ndërsa hap rrugën për një tranzicion më të shpejtë drejt energjisë më të qëndrueshme.

Mundësi të reja ekonomike

Përtej përfitimeve mjedisore, tharja e linjitit hap mundësi të reja ekonomike. Në tregjet evropiane, çmimi për linjitin e tharë sillet midis 80-160 euro për ton (International Energy Agency, 2023), me një vlerë totale tregu vjetore prej 6–8 milionë euro (European Commission, 2023).

Nëse Kosova investon në përpunimin dhe tharjen e linjitit, mund të reduktojë varësinë nga importet dhe të krijojë një sektor të ri eksportues në rajon. Madje. ky lloj i linjitit konsiderohet më pak i dëmshëm si ai aktual (linjiti i butë), dhe konsiderohet një hap më afër tranzicionit të gjelbër.

Rruga përpara – Një tranzicion i domosdoshëm

Në përputhje me objektivat e Traktatit të Komunitetit të Energjisë dhe strategjitë e Bashkimit Evropian për Dekarbonizimin deri në 2050, edhe Kosova duhet të fillojë një tranzicion gradual drejt burimeve të ripërtëritshme apo energjisë së pastër.

Raportet e International Energy Agency (2023) sugjerojnë që Ballkani Perëndimor të reduktojë varësinë nga qymyri me 10–15% deri në vitin 2030 dhe të rrisë kapacitetet diellore dhe të erës me 30% të totalit të prodhimit të energjisë.

Në këtë drejtim, masat prioritare filestare për Kosovën do të përfshinin:

• Investime në tharjen e linjitit dhe modernizimin e termocentraleve;
• Zhvillim të projekteve të energjisë së ripërtëritshmel
• Përgatitje për ndërtimin e një sistemi të menaxhimit të qëndrueshëm të ujit.

Progresi i energjisë së ripërtëritshme në Kosovë

Kosova ka ndërmarrë hapa konkretë drejt diversifikimit të burimeve të energjisë dhe reduktimit të varësisë nga linjiti. Sipas të dhënave të Eurostat, në vitin 2022, rreth 6.7% e energjisë elektrike të konsumuar në Kosovë rridhte nga burime të ripërtëritshme, një rritje nga 5.1% në vitin 2021 . Megjithatë, kjo përqindje mbetet ndër më të ultat në rajon .​Global Economic Data

Strategjia Kombëtare e Energjisë 2022–2031 synon që deri në vitin 2031, 35% e konsumit të energjisë elektrike të mbulohet nga burime të ripërtëritshme, përmes instalimit të kapaciteteve të reja prej 600 MW energji diellore, 600 MW energji nga era, 20 MW nga biomasa dhe të paktën 100 MW nga prodhuesit e vegjël (prosumerë) .​

Në vitin 2023, është shënuar një rritje prej 22% në projektet e energjisë diellore dhe të erës, e nxitur kryesisht nga investime ndërkombëtare dhe mbështetje financiare nga institucione si Banka Evropiane për Investime dhe KfW . Një nga projektet më të mëdha është ndërtimi i një termocentrali fotovoltaik me kapacitet deri në 100 MW, i cili do të kontribuojë ndjeshëm në rritjen e kapaciteteve të energjisë së pastër në vend .​

Për të përmirësuar efikasitetin energjetik, qeveria ka zbatuar skema subvencionimi për familjet dhe bizneset, duke përfshirë një program prej 5 milionë euro për blerjen e pajisjeve efikase për ngrohje në vitin 2022, si dhe një fond prej 35 milionë euro të financuar nga Bashkimi Evropian për mbështetjen e masave të efikasitetit energjetik gjatë viteve 2023 dhe 2024 .​

Pavarësisht këtyre përpjekjeve, sfidat mbeten të mëdha. Varësia nga linjiti, mungesa e kapaciteteve të mjaftueshme të energjisë së ripërtëritshme dhe nevoja për investime të mëdha në infrastrukturë janë pengesa që kërkojnë angazhim të vazhdueshëm dhe bashkëpunim ndërkombëtar për t’u tejkaluar.​

Një dritare mundësie që po mbyllet

Kosova ka përpara një mundësi historike për të ndryshuar modelin e saj energjetik dhe për të ndërtuar një të ardhme më të pastër, më të shëndetshme dhe më të qëndrueshme.
Nëse vendimet merren tani, vendi mund të mbrojë burimet e veta natyrore, të përmirësojë jetën e qytetarëve të tij dhe të pozicionohet si një aktor i rëndësishëm në tranzicionin energjetik rajonal.

Në të kundërt, zvarritja dhe mosveprimi mund ta kthejnë varësinë nga linjiti në një krizë të pakthyeshme mjedisore dhe ekonomike.